Karapapaklar veya Terekemeler

Karapapaklar veya Terekemeler (Azerice: Qarapapaqlar, Tərəkəmələr), Kuzey Kafkasya'da Derbent, Gürcistan'da Kvemo Kartli, Bolnisi Azerbaycan'da Kazah, İran'da Sulduz ve Türkiye'de de genel olarak Kuzeydoğu Anadolu'da yaşayan Azerbaycan Türklerini oluşturan etnik boylardan biridir.

    Karapapak adı, siyah koyun yününden yaptıkları astragan papak giydikleri için Kafkasya'daki komşu halklar tarafından verilmiştir. Karapapakların diğer bir adı olan "Terekeme" ise Arapçadaki, Türkmenler sözcüğünün karşılığı olan Terâkime sözcüğünden kaynaklanmaktadır.

      Çoğu zaman Terekeme olarak da adlandırılan Karapapaklar, Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğüne göre ayrı bir etnik grup olarak tanımlanmış olsa bile sıklıkla Azerbaycan Türklerinin bir alt etnik grubu olarak tanımlanmaktadır. Fahrettin Kırzıoğlu ve Zeki Velidi Togan gibi bazı tarihçilerin kuramlarına göreyse Karapapakların soyu Kumuklara dayandırılmıştır. Terekemeler asıl itibarıyla Gürcistan'ın güneyinde, Ermenistan'ın kuzeybatısında, Dağıstan'ın güneyinde, Azerbaycan'ın iç ve kuzeybatı topraklarında yaşamaktaydılar.

      Osmanlı - Rus savaşları, Rus- Kaçar devletlerinin savaşı sonucu Güney Kafkasya Çarlık Rusya İmparatorluğunun işgaline girmesiyle bölgede yaşayan Terekemelerde Rus yönetimine girmiş oldu.  Ekim 1917 Rus Devrimi sonrası başlayan Sovyet yönetiminin ardından Karapapaklar, Sovyetler Birliği'nde ayrı bir millet olarak tanımlanmaya başlamıştır. 1930'larda Karapapakları ayrı bir millet olarak kabul etme politikası durdurulmuş ve 1944 yılında Ahıska Türkleri ile birlikte kitleler halinde Orta Asya'ya sürgün edilmişlerdir.

    Karapapahlar, Kür boylarındaki egemenliklerini daha kalıcı kılmak amacıyla Tiflis, Nahçıvan, Karabağ, Loru, Ahırkelek, Gence ve Şirvan dolaylarına yerleşmişlerdir. Gürcistan ve Azerbaycan’ın yanı sıra Karapapahların en yoğun yaşadığı yerler, başta Kars olmak üzere Türkiye’nin Doğu Anadolu bölgesidir. Kars, Iğdır ve Ardahan’da nüfusun çok önemli bir kısmı Karapapah’tır. Terekemeler Erzurum, Erzincan, Sivas, Amasya, Van, Ağrı gibi şehirlerimizde de oldukça fazladır. Sivas’ın Kangal ilçesinde yoğun bir Karapapah nüfusu vardır. Ayrıca buralardan İstanbul, Ankara, İzmir, Adapazarı, Bursa gibi şehirlere göç eden çok sayıda Karapapah Türkü vardır. Terekemeler-Karapapah Türklerinin Muş ili Bulanık ilçesine yerleştiği görülmektedir. Osmanlı- Rus savaşı sonucu Karapapah Türkleri Anadolu’ya göç etmeye başlamışlar.

      Halk, bazen Orta Asya'daki Karakalpaklarla karıştırılır. Farklı görüşler de bulunmakla birlikte genel kanıya göre Karapapaklar Oğuz karakterli, Karakalpaklar ise Kıpçak karakterli Türklerdir. Terekemelerin  en yoğun yaşadığı yer  Gürcistanda  Borçalı  bölgesidir. terekemelerin , aşıklık ve söz kültürü , korunmaya değer kadim Türk kültürüdür. Söz gelimi, En büyük söz ustası Milli aşıklarımızdan Aşık Şenlik, Türk Edebiyatında yer almıyor. Kars- Çıldır’lı olan Aşık Şenlik, öz Türkçeyi ve Osmanlıcayı iyi kullanan bir terekeme idi.

     Terekemeler cesur, savaşçı, çok iyi at binen süvari, milli ve manevi bağları yüksek bir Türk boyudur. 2’ si Ağrı ilinde 6 ile 7 Alaylar diğeri Sivas ilindeki Kafkas Muhacir Terekemlerden oluşan 40 Hamidiye Alayları Terekeme Türklerinden oluşturulmuş, büyük başarılar göstermişlerdir.

     Terekeme nüfusu konusu net olmamamla birlikte halen Türkiye’de. 600 bin dolayında terekeme nüfus var. Azerbaycan’da 400, Gürcistan’da 300, Dağıstan’da 130, İran’da 55 bin Terekeme Türkü yaşamaktadır.

     Üç devletle sınır olan Milli Şef Efsane Binbaşı Hüsnü Bingöl orduda 20 yıl görev yaptıktan sonra 1932 yılında Iğdır’a atanmış, kimi onu Rusya’da görmüş, kimi İran’da, Ermenistan onun at koşturduğu mekânmış, casusların korkulu rüyası, vatan hainlerinin baş belasıymış… Nerede ne zaman kimin karşısına çakacağı belli olmazmış, 1955 yılında vefat edene kadar görevini hakkı ve şerefi ile yerine getirmiş, Iğdır’da defnedilmiştir. Hüsnü Bingöl Terekeme Türkü’dür.

     Iğdır merkez ile Aralık Saraçlı (Purço) ile Hacıağa köyleri Terekeme köyleridir. Ancak çoğu Ağrı ili ile Batı’daki büyük şehirlere göç etmişlerdir. Karapapak Türkleri Azerbaycan Türkçesi'ni konuşmaktadır. Ahmet Caferoğlu, Karapapakların konuştuğu dilin "öz Türkçe" olduğunu yazmaktadır. Türkiye'de Karapapaklar genellikle İslam dini Sünni (Hanefi) mezhebine mensuptur. Azerbaycan ve Gürcistan ve İran'da Sulduz'daki Karapapaklar ise yer yer Sünni (Hanefi), yer yer Şii (Caferî)'dir.